Pandemi Döneminde Bütçeyi Nereye Harcadık?

2021 yılı için belirlenen ağırlıklar da 2020 yılı anketlerinden derlendiği için değişim bize kabaca pandemi döneminde bütçe harcamalarının nerelere kaymış olduğuna dair bir fikir verecektir.

TÜİK hanehalklarının, yabancı ziyaretçilerin ve kurumsal nüfusun yurtiçinde yaptığı tüm nihai parasal tüketim harcamalarını dikkate alarak enflasyonu hesaplamaya çalışır. Bu hesaplamayı yaparken bazı ürünlerin tüketimi daha fazla olduğu için elbette o ürünlerin enflasyona etkisinin daha fazla olacağı şekilde bir ürün ağırlıklandırması yapar. Bu ağırlıklandırmaya göre her sene başında enflasyon sepetindeki ürünlerin ağırlıklarındaki değişimleri açıklar ve bir sene boyunca bu ağırlıklara göre enflasyonu hesaplar. Enflasyon sepetindeki ürünlerin ağırlıklarının değişimi ise bize hanehalkı bütçe harcamalarının hangi yönde değiştiğini dair aslında güzel bilgiler verir. 2021 yılı için belirlenen ağırlıklar da 2020 yılı anketlerinden derlendiği için değişim bize kabaca pandemi döneminde bütçe harcamalarının nerelere kaymış olduğuna dair bir fikir verecektir. Biraz burayı inceleyelim.

Değişimi anlamak için öncelikle ürün ağırlıklarının yüzdesel değişimini hesapladım. Buna göre de hangi ürünlerin ağırlıklarında yüzdesel değişimi çok artmış ve düşmüş özellikle incelemek istedim. Değerlendirmeyi ise kategorik yapacağım. Öncelikle gıda ve alkolsüz içeceklerden başlayalım. Genel olarak bu kategorinin tüketimdeki ağırlığı 2020 yılında %22,76 iken 2021 yılında %25,94’e çıkmış. Bu aslında oldukça yüksek bir artış. Gıda ve alkolsüz içeceklerin ağırlığı 2012 yılından sonra en yüksek seviyeye ulaşmış durumda ki bu hiç de olumlu bir gelişme değil zira ülke ekonomisi geliştikçe gıda ve alkolsüz içeceklerin ağırlığı düşmesi beklenir. Türkiye her geçen gün bütçeden daha fazla gıda harcamasına pay ayırmak zorunda kalıyor. Kanaatimce burada etkili olan üç faktör var. Bunlardan birisi gıda fiyatlarındaki yüksek artış nedeniyle zorunlu bir harcama kategorisi olarak aynı ürünlere daha fazla bütçeden ödeme yapıldı, 2020 gıda ve alkolsüz içeceklerdeki fiyat artışı %20,61. İkinci faktör ise insanların evde daha fazla vakit geçirmesi nedeniyle daha az dışarıda yemek yiyip daha fazla miktarda gıdayı evde tüketti. Üçüncü bir faktör ise aldığımız birçok hizmet pandemi döneminde iptal olunca tasarrufların etkisiyle gıdanın ağırlığı doğal olarak bütçelerimizde arttı. Evden çıkmayan bir insanın ulaşımdan eğlenceye birçok sektörde harcama yapmaması nedeniyle gıdanın bütçe harcamaları içerisinde payı yükseldi.  

Peki pandemi döneminde hangi gıda ve alkolsüz içecek ürünlerinin bütçedeki ağırlığı azalmış ve de artmış? İncelediğim 133 gıda ve alkolsüz içecek ürününden en çok ağırlığı düşen ürün bebek maması (Toz karışım) olmuş. Bütçede ağırlığı çok yüksek olmamakla birlikte %17’lik bir düşüş görülmüş. Bu ağırlık düşüşünün nedeninin 2020 yılında yeni doğum artış hızının düşüş göstermesi olduğunu tahmin ediyorum ki bu durum pandemiden bağımsız bir durum. Nitekim diğer bebek ürünlerinin ağırlığındaki düşüşü de göreceğiz. Diğer gıda ve alkolsüz tüketim ürünlerinde kayda değer bir yüksek düşüş gözükmüyor ki zaten çoğunun ağırlığı artmış durumda. Fakat bütçede ağırlığı artan ürünlerde çok sayıda gıda ürünü bulunmakta. Bunların başında bütçedeki payı %103 artan yumurta bulunmakta. Burada da yine bir miktar fiyat artışının etkisi olması kaçınılmaz. Keza Ayçiçek yağının bütçedeki payı da hem fiyat artışının hem de evde yemek yapmanın etkisiyle olsa gerek, %44 artmış. Konserve balık ve tahıl gevreği gibi ürünler de evde kalan insanlar için kolay tüketilen ürünlerden olmaları kaynaklı ağırlığı artmış. İlk dönemlerde çok konuşulan unun ağırlığı ise sadece %15 artmış. Pandemide evde ekmek yapmak gibi işlemler çok muhtemelen etkisini zamanla kaybetmiştir. 

Diğer bir kategori olan alkollü içkiler ve tütün kategorisinin bütçedeki payı %6.05’ten %4,87’ye düşmüş. En çok kısıtlamanın bu kategorideki ürünlere gelmesinden dolayı düşüş kaçınılmaz olmuş. Yine de bütçeden sigaraya yapılan harcama miktarının %20 oranında düşmesi kayda değer. Giyim ve ayakkabı kategorisinin payı ise %15 oranında azalmış. İnsanların daha az işe gidip daha az sokağa çıkmasının etkisiyle daha az yeni kıyafete ihtiyaç duyması ve gelirdeki düşüşün etkisi olmuş olabilir. Bu kategoride en çok ağırlığı düşen ürünler arasında bebek pijaması, bebek tulumu ve bebek iç çamaşırı bulunmakta. Bebekler dışında ayrıca çocuk kıyafetlerinin bütçeden aldığı pay da düşmüş, çocuk kıyafetlerine daha az bütçeden pay aktarmışız. Çocuk ayakkabısı, çocuk kazağı, çocuk elbisesi, çocuk spor ayakkabısı, çocuk botu, çocuk tişörtü ve çocuk pijaması olmak üzere hepsinin ağırlığı %20’den fazla azalmış. TÜİK verilerinden de görüleceği üzere Türkiye’de doğurganlık hızı azalıyor.

Bütçeden konut kategorisi için ayrılan pay ise %14,33’ten %15,35’e yükselmiş. Burada üniversite öğrencilerinin evleri boşaltmasına rağmen kiranın bütçedeki payının %5’ten %5,47’ye yükselmesi kayda değer. Doğalgazın payı düşerken suyun bütçedeki payı artmış. Pandemi döneminde temizlik hassasiyetiyle alakalı olsa gerek suya ödenen miktar eskiye göre %44 civarı artmış. Pandemi döneminde bütçeyi nereye harcadığımızın en somut görüldüğü kategori ise ev eşyaları oldu. Ev eşyalarının payı 2020’de %2,83 iken pandemi döneminde %8,64’e çıkmış. Bu dönemde evimiz için çok daha fazla harcama yapmışız. Pandemide tüketiciler için ev eşyası harcamalarında payı en çok artan derin dondurucu ve No Frost buzdolabı olmuş. Bu ürünleri sırasıyla sıcak içecek makineleri, elektrik süpürgesi, çamaşır için temizlik ve bakım ürünleri, çamaşır makinesi, yatak örtüsü, bulaşık makinesi, tost makinesi, saklama malzemeleri, klima ve blender takip etmiş. Kısacası bu dönemde eve harcadığımız bütçenin payı oldukça artmış ki zaten bu alanlarda üretim yapan firmaların karlılığındaki yüksek artıştan bunu görebiliyorduk. Battaniye ve cam eşyaları harcamalarının payını ise azaltmışız.

Sağlık harcamaları tarafında hastane yatak ücretine daha az harcama yapılmış. Sezaryen doğumun payı çok az da olsa düşmüş iken diğer tüm sağlık harcaması alt kategorileri artmış. Dikkatimi çeken bir nokta ilaçların bütçe içindeki payının artması. Finansal raporlarını incelediğim ilaç firmalarında da ilaç satış geliri artarken kutu bazlı ilaç satışları azalmış. İnsanlar ilaç yazdırmak için daha az hastaneye giderken artan ilaç fiyatlarıyla daha fazla ödeme yapmış olmalılar. Fakat sağlık harcamalarının payı genel olarak düşük, bütçenin sadece %3,24’ü sağlık harcamalarına gidiyor. 

Ulaştırma için harcanan bütçe payı ise pek değişmeyip %15 civarlarında kalmış. Burada düşüş olması beklenebilirdi belki ama otomotiv harcamalarının payının %2,42’den %4,13’e çıkması ve araç bakım ve malzemelerinin bütçeden aldıkları payların artmış olması diğer alanlardaki düşüşü dengelemiş. Pandemi boyunca çok konuşulan otomotiv fiyatlarındaki yüksek artış bütçenin daha fazla otomotiv harcamasına gitmesine yol açmış gözükmekte. Belediye otobüsü, taksi, metro, servis, şehirlerarası otobüs, tramvay, otobüs ve uçak bileti kullanımımız ise salgın etkisiyle düşmüş, daha az seyahat edilmiş.

Haberleşme tarafında cep telefonu, telefon yedek parçası ve telefon onarım ücretine bütçeden daha fazla pay ayırmışız. Eğlence kültür kategorisinde ise yurtiçi ve yurtdışı turları ve, hac ve umre ziyaretleri gerçekleşmediği için payları azalırken, bilgisayar ekipmanlarının, müzik aletlerinin ve televizyonun payı artmış. Eğitim kategorisinin payı ise %2,58’den %2,27’ye düşmüş.

Son kategori olarak lokanta ve oteller kategorisine geldiğimizde, eskiden ortalamada hanehalkı bütçesinin %8,66’sını lokanta ve oteller kategorisine harcarken bu oran 2020 yılında %5,91’e düşmüş. Bu kategoride yurt ücretleri bütçe harcamalarında en büyük düşüşü göstermiş. Genel itibariyle tüm kategorilerde yüzdesel anlamda en büyük kaybı yurtlar görmüş gibi duruyor. Yurt ücretlerini otel ücretleri takip etmiş. Lokanta ve otel kategorisi altında bütçedeki payı en çok düşen hazır yemek ise pide olmuş. Pideyi ise kebap takip etmiş. Daha önce payı %0,98 olan kebabın payı %0,68’ye düşmüş. 

Özetleyecek olursak hanehalkları pandemi döneminde özellikle gıda ve alkolsüz içecekler ve ev eşyalarına bütçeden daha fazla pay ayırmış. Bunun yanında haberleşme, konut ve sağlık harcamalarının payları da artmış. Giyim ve ayakkabıya, eğlence ve kültüre, lokanta ve otellere, alkollü içecek ve tütüne, ve eğitime yapılan harcamalar ise bütçede düşüş göstermiş. Ulaşımın payı genel itibariyle sabit kalmış. Aslında bu kategorilerdeki talepsel değişimler bize gelir dağılımının ve işsizliğin pandemi döneminde hangi yöne doğru kaydığına dair de güzel bilgiler veriyor. Pandeminin etkisini sektörel bazda tartışmak çok daha açıklayıcı olur. Beyaz eşya ve diğer ev eşyaları üreten ve satanlar için pandemi dönemi belki de tarihte hiç olmadığı kadar iyi bir dönemken lokanta ve otel işletmecileri için oldukça zorlu bir dönem.

Bitirirken şunu da eklemek gerekir ki bu ağırlık değişimleri 2021 yılında uygulanmakla birlikte pandemi koşullarında oluşturulmuş bir sepet ağırlığını ifade ediyor. 2020 yılında ölçülen enflasyon ise 2019 ağırlıklandırmasını yani pandemi öncesi dönem koşullarını içeriyordu. Dolayısıyla 2020 yılı enflasyonu pandemi koşullarında 2019 ağırlıklandırmasıyla yapıldığı için aslında oldukça sorunlu. İnsanların yasaklar nedeniyle tüketemediği ürünleri tüketmeye devam etmiş gibi hesaplamak yapmak yanıltıcıydı. Bu yanıltıcılık nispi fiyat değişimleri sonucu hızlı tüketim davranışı değişikliklerini de yansıtmamakta. Ve yine aynı şekilde bugün pandemiden çıkacak olsak 2021 yılı enflasyonu pandemi dönemi koşullarında yapılmış ağırlıklandırmaya göre ölçülmeye devam edecek. Bu durum da bizi yine gerçekte olan ile ölçülen arasında önemli farklar olduğunu işaret ediyor.