Sağlık mı Silah mı?

“Dünya neye daha çok para harcıyor? Sağlığa mı yoksa savaşa mı? Pixlparade’dan Eva Finch 46 ülkede askeri harcamalarla sağlık harcamalarını mukayese etti. Hangi ülkelerin askeri bütçeden çok sağlık bütçesini öncelediğini araştırdı.”

Askeri harcamaların tabanında şüphesiz “güvenlik ikilemi”nin tetikleyici bir etkisi var. Güvenlik ikilemi, bir devletin savunma amaçlı askeri yapılanmasının, diğer devletler tarafından potansiyel bir saldırganlık olarak yorumlanması nedeniyle misilleme için askeri yapılanmasını giderek tırmandırdığı durumdur. Uluslararası sistemin anarşik, hiyerarşik ya da her şeye rağmen istikrarlı olup olmadığı tartışılırken özellikle tehdit algısının yüksek olduğu dönemlerde devletlerin askeri harcamaları kamuoyu tarafından daha az sorgulana gelmiştir.
Askeri harcamaların GSMH’ın %4-5’inde seyrettiği Soğuk Savaş döneminden (1945-90) karşılıklı tehdit inşasının seyreldiği 90’lar sonrasına silah harcamalarına yatırım da giderek azalarak dünya çapında %2’ler seviyesine düştü.

Söz konusu düşüş birbirine komşu coğrafyada bulunan ve birbirine karşı tehdit algısı son derece yüksek Türkiye ve Yunanistan için de paralel bir seyir izledi. Örneğin her ülke de Soğuk Savaş döneminde askeri “komünist tehdidi” ve Kıbrıs çıkarması nedeniyle askeri harcamalar tepe noktayı gördü. 90’larda ise terör sorunuyla mücadele eden Türkiye ve Ege sorunlarının yükselişine rağmen askeri harcamalar giderek düşüş gösterdi. 2000’lerin özellikle ilk 10 yılındaki göreceli istikrarlı hava askeri harcamaların %2’ler seviyesine yaklaşmasını sağlamıştı.

Durum böyleyken 2020 yılında küresel sistem beklemediği bir savrulmayla karşı karşıya geldi. Daha önce defalarca uyarılmasına rağmen Çin’deki vahşi hayvan pazarından insana bulaştığı düşünülen koronavirüs dünyaya hızla yayıldı. Salgın hastalık 17 Ağustos 2020 tarihi itibariyle dünyada yaklaşık 750.000 kişinin hayatını kaybetmesine neden oldu. Devletlerin almak zorunda kaldığı katı karantina önlemleri ise yeni tehdit tanımını biyolojik boyutuyla yeniden okumamızı ve askeri ekipmanların virüs karşısında hiçbir işe yaramayacağını anlamamızı sağladı.

Durum böyleyken ABD’de olağan durumlarda silahlanmayı hiç sorgulamayan yayınlarda bile aşırı silahlanmanın zararları ele alınmaya ve milli hâsıla içinde sağlık kaleminin oranı tartışılmaya başlandı. Örneğin 2020 yılında 738 milyar dolar olarak belirlenen ABD’nin askeri harcama bütçesi –ki bu rakam Avrupa ülkelerinin tümünün askeri harcama bütçesinden daha fazla– koronavirüs salgını nedeniyle kriz şoklarına maruz kalan ABD kamuoyunda gerilimlere neden oldu. Öyle ki yıllık 35.1 milyar dolar olan ABD nükleer bütçesi ile 300.000 kişiye yoğun bakım hizmeti verilebilmekte, 35.000 solunum cihazı alınabilmekte, 150.000 hemşire ve 75.000 doktorun maaşları ödenebilmekteydi.

Sağlık Harcamaları mı Askeri Harcamalar mı?

Vatandaşlarını hem sağlıklı hem de güven içinde tutmak dünyada birçok ulusal hükümet için asli öncelikler arasında yer alıyor. Fakat bu hedefe ulaşmak için vatandaşlardan alınan vergilerin hangi kaleme ne kadar yansıtılacağına ilişkin bir karar alınması gerekiyor.

Pixlparade’ın baş editörü Eva Finch tam da bu noktada güzel bir soru soruyor? Dünya neye çok daha para harcıyor? Savaşa mı yoksa sağlığa mı?
2018 yılı OECD rakamlarının baz alındığı ve 46 ülkenin masaya yatırıldığı verilere göre aslında sağlık harcamaları askeri harcamaların aslında çok çok üstünde. ABD’den Çin’e birçok ülkenin sağlık harcamaları askeri harcamaların ortalama 5.86 kat üstünde. Örneğin Malta ve İrlanda’da ise bu oran 14 kata çıkmakta.

Ayrıca dünyada askeri harcama bütçesi en büyük devlet ABD iken kişi başına en büyük sağlık bütçesine sahip devletin yine ABD olması da kayda değer bir veri mahiyetinde. İsrail ise askeri harcamaları, sağlık harcamalarını aşan neredeyse yegâne ülke konumunda. İsrail kişi başına yıllık 1.773 dolar sağlık bütçesi ayırırken; bütçenin kişi başı yıllık 1.886 dolarını ise askeri kalemlere ayırmakta. Bunun yanında Hindistan’ın da askeri harcamalarıyla sağlık harcamalarının birbirine yakın olduğunu ifade etmekte fayda var.

Türkiye-Yunanistan Karşılaştırması

Ege ve Akdeniz meseleleriyle yıllardır çatışan iki komşu aktör Türkiye ve Yunanistan ise aslında birbirinden farklı bir eğilim izlemekte. Türkiye 2018 verilerine göre sağlık harcamaları kişi başına yıllık 946 dolar bütçe ayırırken, bu bütçenin yaklaşık ¼’ünü (238 dolar) askeri bütçeye aktarıyor. Başka bir deyişle Türkiye’de sağlık harcamaları, askeri harcamalara göre neredeyse 4 kat daha fazla.
Yunanistan ise, kişi başı sağlık harcamalarının neredeyse yarısı oranında askeri harcama bütçesi bulunuyor. Yunanistan’da bir vatandaşa yıllık 1.331 dolarlık sağlık bütçesi düşerken, 547 dolar da askeri bütçeye ayrılmakta.

Büyük virüs salgını nedeniyle insanlar hayatını kaybederken, tankların, gece görüşlü silahların, zırhlı araçların bu gözle bile görülmeyen virüs karşısında etkisiz olduğunu gösterdi. Küresel toplum ise söz konusu gelişmelere paralel olarak hükümetlere sağlık giderlerine gereken önemin verilmesi hususunda istikrarın korunması yönündeki baskılarını devam ettirmekte. Fakat özellikle Ortadoğu ülkelerinde askeri harcamalar sağlık harcamalarına meydan okumaya devam etmekte.

* Analizler Dünya Bankası verileri üzerinden Eva Finch tarafından görselleştirilmiştir.

Kaynaklar:

Matthew Impelli, “One Year of U.S. Nuclear Weapons Spending Would Provide 300,000 ICU Beds, 35,000 ventilators and Salaries of 75,000 Doctors” Newsweek, 26.03.2020.

Eva Finch, “What Countries Spend on Health Care vs. Military Around the World” PixlParade, 13.06.2020.