Beyaz Çamaşır Asılamayan Şehir (ler)

Bilimsel verilere de dayanarak diyebiliriz ki; havası kirli olan bir yerde yaşamak, korona virüsü gibi solunum yolu enfeksiyonlarına zemin hazırlıyor ve kronik hastalıklara sebep olarak, kişilerin koronadan çok daha kötü etkilemesine sebep oluyor.

Zonguldak’a ilk defa gidişim yaklaşık 7 sene öncesine denk geliyor. İlk defa bir şehre girdiğimi ve oradan ayrıldığımı gözlerimin gördüğü tabeladan değil de; burnumun içindeki histen anlamıştım. Gözlerimin gördüğü ise; Ankaralı olduğumdan tanıdık olan gri renginin bu sefer bir ton daha koyularak, Karadeniz yeşilinin üzerine çöküşüydü. Özellikle 4 tane santral olan Çatalağzı ilçesinde, normalde en bereketli yerlerden biri olan ve çiçeklerin bizleri şaşırtarak fışkırdığı kaldırım kenarlarında, kömür tozları birleşip çiçek yerine gri öbekler oluşturmuştu. Kulaklarım da ilk defa kömürle yaşamanın günlük hayattaki en sade tanımını işitmişti: ‘Biz balkona çıkıp beyaz çamaşır asamayız, hemen gri olur. Her gün iki kere balkondaki masa sandalyeyi siliyorum yoksa balkona çıkılmıyor. Bezi de silince atmak gerekiyor, o kadar kara olur.’  

Bu seneler boyunca bu şehirdeki hava kirliliğini ölçmem için evini bana açan, yemeğini paylaşan, gece gündüz demeden çalışan gerektiğinde kalkıp Meclis’e gelen, sürekli araştırıp bilgi edinme başvurusu yapan, imzalar toplayıp milletvekillerine teslim etmeden önceki gece heyecandan uyuyamayan, beni otogara yağmurda çamurda da olsa yürüyerek bırakan bir sürü güzel insanla tanıştım. Zonguldak duvarlarda yazdığı gibi ekmeğin taştan çıkarıldığı, insanların öleceksek yabancı kömürden değil kendi ülkemizin kömüründen ölelim diye ölümlerden ölüm beğenmeye mahkum edildiği bir şehir. Şimdi de korona günlerinde çoğumuz için 30 büyükşehir ve Zonguldak için ilan edilen önlemlerle gündemde. 

Zonguldak, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanan 2018 Yılı Zonguldak Çevre Durum Raporu [2]’nda, belirtildiği üzere; Yüksek Kirlilik Potansiyeli bulunan iller arasında yer almaktadır. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın yanı sıra; Çevre Mühendisleri Odası da 2018 yılında mobil istasyon yerleştirerek hava kalitesi ölçümleri yapmış ve aşağıdaki gibi gözle de görülebilen bir hava kirliliği tespit etmiştir.[3]

Zonguldak’taki hava kirliliği sebeplerine bakıldığında; Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanan 2010 – 2016  Yılları Zonguldak İli Hava Kalitesi Analiz Raporu[4] 6 yıllık SO2 ve PM10 verileri incelemesi neticesinde; ısınma, ulaşım ve sanayinin SO2 ve PM10 kirliliğinin temel sebepleri olduğu anlaşılıyor.  Ayrıca raporda belirtildiği üzere; Zonguldak il sınırları içinde sanayi sektörü dağılımının ağırlıklı olduğu ilçeler Merkez, Ereğli, Kilimli, Alaplı ve Çaycuma’dır. Şu anda Zonguldak ilinde Çatalağzı beldesinde 1.5 km lik alan içerisindeki toplam 3095 Mw kapasiteli 7 ünite kömürlü termik santral mevcut. İki farklı şirkete ait olan santrallerden birisi vatandaşların ve sivil toplum kuruluşlarının 2019 yılında yürüttüğü #temizhavahaktır kampanyası sayesinde; 31 Aralık 2019 tarihine kadar tamamlamaları gereken çevre yatırımlarını  tamamlayamadığı için Çevre Kanunu’nun 11 ve 15’inci maddeleri gereği 01.01.2020 tarihi itibariyle gerekli yatırımlar yapılıp izinler alınana kadar kapatılmıştır [5]. Ayrıca liman ve kömür yıkama tesisleri, demir çelik sanayi de bölgedeki kirliliği arttıran diğer faktörlerdir. 

Aslında benim yukarıda anlattığım beyaz çamaşır asılamayan evler, Zonguldak dışında Türkiye’nin pek çok başka ilinde daha var. 30 büyükşehir ve akciğer hastalıklarının yaygın olduğu il kontenjanında Zonguldak’ın yanına Manisa-Soma-Çan- Afşin- Iğdır- Aliağa ve daha pek çok il ve ilçemiz rahatlıkla eklenebilir. Aşağıda, Temiz Hava Hakkı Platformu tarafından 2018 yılı için hazırlanan hava kirliliğini gösteren haritada koyu renk olan illerimiz bunlara örnektir [6]. 

Kirli havanın içerisinde; insan sağlığına ve diğer canlılara zarar verecek seviyede istenmeyen madde bulunur. Partikül maddeler (PM), kükürt dioksit (SO2), azot oksitler (NOx), ozon (O3) gibi kirleticiler hava kalitesinin göstergesi olarak sürekli takip edilmektedir. Partikül maddelerin daha büyük boyutlu olanları hızla yere çökerken, saç telinin yaklaşık 1/30’u kadar küçük olan bazı parçacıklar (PM2.5) meteorolojik olaylar sonucunda ülkeler arası sınırların ötesinde kilometrelerce yol alabilirler. Özellikle PM2.5 daha tehlikelidir çünkü solunduğunda akciğerler içindeki gaz alışverişine müdahale edebilir ve kana karışabilirler [7]. 

Hava kirliliğine sebebiyle ortaya çıkan hastalıklar arasında en büyük payı, alt solunum yolu enfeksiyonları ve KOAH oluşturmaktadır. Tüm alt solunum yolu enfeksiyonları ölümlerinin %27,5’inden ve tüm KOAH ölümlerinin %26,8’inden dış ortam havasındaki partikül maddeler sorumludur [8]. Gözle görülemeyen küçük partiküllerden oluşan PM2.5 solunduğu zaman; solunum sistemi ve dolaşım sistemi başta olmak üzere rahatsızlanmaya, hastalanmaya ve hastane başvurularına ve akciğer kanseri [9] de içinde olmak üzere solunum sistemi ve dolaşım sistemi hastalıkları yüzünden erken ölümlere yol açmaktadır. Bu bakımdan PM2.5 düzeyinin izlenmesi ve sağlığı etkileyecek düzeyde artış göstermemesi için önlem alınması halkın sağlığının korunması açısından bir zorunluluktur. 

İnce partikül maddeler (PM2.5), 2019 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından kurulan 339 tane Ulusal Hava Kalitesi İzleme İstasyonu’ndan sadece 81 tanesinde ölçüldü. Yapılan ölçümler yüksek olsa bile, PM2.5 için bir ulusal sınır değer ve mevzuat olmadığı için hiçbir önlem alınmıyor. Avustralya ve Kanada ulusal mevzuatında Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği değerlere uyarken; Japonya ve ABD’de bu değere yakın limitler belirlendi. Enerji politikasında kömürün büyük yeri olan Çin bile geçtiğimiz yıllarda kent ve kırsal için farklı PM2.5 limitleri kabul etti. Türkiye’de ise ne yazık ki PM2.5’e yönelik hiçbir sınır değer ve ulusal mevzuat yok. 

Hava kirliliğinin sağlık etkileri kirli havaya maruziyetin artmasına bağlı olarak ortaya çıkarken, herhangi bir sağlık etkisinin görülmeyeceği güvenli bir eşik değer yoktur. Yapılan çalışmalarda, PM2.5’e uzun süre maruz kalma ile ölüm arasında güçlü ilişkiler olduğu bildirilmiştir [10]. Aynı sebeple; yapılan çalışmalarda hava kalitesindeki iyileşmenin, bölgede yaşayan kişilerin sağlık durumunun iyileştirdiği görülmekte. Özellikle PM10 ve PM2,5 yoğunluğunun düşürülmesi akciğer sağlığını korumakta, var olan solunum sistemi hastalıklarının kötüleşmesini önlemekte ve yaşam beklentisini arttırıyor. PM2,5 düzeyindeki her 10µg/m3 düşüş ortalama yaşam beklentisini 0.61±0.20 yıl uzatmaktadır [11]. Her 10µg/m3’lük artış akciğer kanseri kaynaklı ölümlerde %15-27 oranında artışa yol açmaktadır[12].

Bu sebeple özellikle KOAH başta olmak üzere hava kirliliği kaynaklı kronik solunum hastalıkları yaygın olan illerimizde Covid-19’un ölümcül seyretmesini engellemek için hava kirliliğini azaltacak önlemlerin alınması şarttır. Kirli hava solumak, korona virüsü de dahil olmak üzere solunum yoluyla bulaşan tüm hastalıkların etkisinin artmasına sebep olan çok önemli bir faktördür. Hava kirliliği hem kronik hastalıklara neden oluyor hem de var olan kronik hastalıkları alevlendirerek virüsün daha ölümcül seyretmesine neden oluyor. Ayrıca, kirli hava solumak bireylerde solunum sisteminin savunma mekanizmasını bozarak, virüsün vücuda alınmasını ve yerleşmesini de kolaylaştırıyor. 

Bilimsel verilere de dayanarak diyebiliriz ki; havası kirli olan bir yerde yaşamak, korona virüsü gibi solunum yolu enfeksiyonlarına zemin hazırlıyor ve kronik hastalıklara sebep olarak kişilerin koronadan çok daha kötü etkilemesine sebep oluyor.

Temiz Hava Hakkı Platformu olarak yaptığımız Kara Rapor çalışmasında, 2017 yılında hava kirliliğini Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği seviyelere indirebilseydik; Türkiye genelinde trafik kazalarının 7 katı kadar (yaklaşık 52 bin kişi) ölümünün engellenebileceğini ortaya koyuyordu. Covid-19 pandemisi ile mücadele ettiğimiz bu günlerde, hava kirliliğinin korona virüsünün olumsuz sağlık etkisinin artmasına sebep olarak daha fazla can almasını engelleyebiliriz. Covid-19’un daha fazla kişiyi ölümcül olarak etkilememesi için alınabilecek önlemlerin başında; kronik solunum, damar ve kalp hastalıklarına neden olan hava kirliliğinin azaltılması geliyor.  

Ayrıca saç telinin 1/30’u kadar küçük olan ve solunum yolundan geçerek direk kana karışan PM2,5 kirliliğini düzenleyen bir mevzuatın da hemen hazırlanması azami önem taşıyor. Bu mevzuatta, uluslararası uygulamalarla uyumlu sınır değerlerin acilen kabul edilmesi ve her ilde ölçüm yapılmaya başlanması gerektiği vurgulanıyor. Şimdi, daha da yüksek sesle, temiz hava istemenin tam zamanı!

Kaynaklar:

1. Kapak Fotoğrafı: Caner Özkan
2. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2019), 2018 Yılı Zonguldak Çevre Durum Raporu https://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/icerikler/zongudak_2018-cdr_son-20190926093732.pdf
3. Çevre Mühendisleri Odası (2018), Zonguldak-Çatalağzı Hava Kalitesi Değerlendirme Raporu http://www.cmo.org.tr/resimler/ekler/6ae6a12690174e0_ek.pdf?tipi=72&turu=X&sube=0
4. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2017), 2010- 2016  Yılları Zonguldak İli Hava Kalitesi Analiz Raporu https://kiathm.csb.gov.tr/static/uploads/2018/11/zonguldak.pdf
5. https://www.cnnturk.com/turkiye/bakan-kurum-5-termik-santral-tamamen-kapatildi
6. Temiz Hava Hakkı Platformu, (2019). Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri: Kara Rapor. https://www.temizhavahakki.com/kara-rapor/
7. Temiz Hava Hakkı Platformu, (2019). Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri: Kara Rapor.  https://www.temizhavahakki.com/kara-rapor/
8. GBD 2016 Risk Factors Collaborators (2017). Global, regional, and national comparative risk assessment of 84 behavioural, environmental and occupational, and metabolic risks or clusters of risks, 1990–2016: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2016. The Lancet, 390 (10100), 1345-1422.
9. IARC (2013), Air Polution and Cancer https://www.iarc.fr/wp-content/uploads/2018/07/AirPollutionandCancer161.pdf
10. Dünya Sağlık Örgütü (2005), Air Quality Guidelines Global Update 2005. Particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxid
11. Brook RD, Rajagopalan S, Pope CA 3rd, Brook JR, Bhatnagar A, Diez-Roux AV, Holguin F, Hong Y, Luepker RV, Mittleman MA, Peters A, Siscovick D, Smith SC Jr, Whitsel L, Kaufman JD (2010). American Heart Association Council on Epidemiology and Prevention, Council on the Kidney in Cardiovascular Disease, and Council on Nutrition, Physical Activity and Metabolism. Particulate matter air pollution and cardiovascular disease: An update to the scientific statement from the American Heart Association. Circulation; 121 (21): 2331-2378: http://circ.ahajournals.org/content/121/21/2331.long
12. Turner MC, Krewski D, Pope CA, et al. (2011). Long-term ambient fine particulate matter air pollution and lung cancer in a large cohort of never-smokers. Am J Respir Crit Care Med; 184 (12): 1374-81: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21980033